�����̨

Bij het aanbreken van de Tweede Wereldoorlog verschijnt in 1939 de 36ste editie van de Bosatlas. Pieter Eibergen, die al meehielp met de voorgaande editie, is nu de eindverantwoordelijke redacteur. In het voorwoord zegt hij: ‘Terwijl bij de vorige druk o.a. de provinciekaarten van Nederland en het blad van de gouvernementen Suriname en Curaçao geheel werden vernieuwd, is thans in de eerste plaats bijzondere aandacht aan Nederlandsch-Indië besteed.’ Daarnaast werpt de Tweede Wereldoorlog zijn schaduw vooruit: op de Europakaart zien we een met Oostenrijk en Tsjechië (Sudetenland en het protectoraat Bohemen-Moravië) vergroot Duitsland, en Italië heeft zich in een met gifgas gevoerde oorlog van Ethiopië meester gemaakt. Dichter komen we niet bij de oorlog: pas na mei 1945 komt er een nieuwe editie van de Bosatlas uit.
De structuur van de atlas is iets veranderd: Scandinavië wordt naar voren verplaatst – het hoort toch meer bij ons! – en de Balkan naar achteren.

Kaartverschillen met de 35ste editie

Op de Halfronden-kaarten zijn de hoogtegrenzen veranderd: in plaats van 0, 200, 2.000, 4.000, 6.000 en 8.000 meter nu 0, 200, 1.500 en 5.000 meter, wat vooral Tibet veel duidelijker maakt. De Noord-eilanden in de Noordelijke IJszee zijn ingetekend en de Centraal-Indische rug in de Indische Oceaan. In de Indische Archipel is het begrip ‘Austraal-Aziatische Middelzee’ opgenomen, in West-Indië het begrip ‘Amerikaanse Middelzee’. Als nieuwe namen komen verder voor: het ‘Tasmanbekken’, de ‘Macquariedrempel’, ‘Indisch-Zuidpolair bekken’, ‘Indisch-Australisch bekken’, ‘Bocht van Bengalen’, ‘Arabisch- en Somalibekken’, ‘Kerguelengeul’, de ‘Oost- en Zuid-Pacifische drempels’, het ‘Zuidpacifische bekken’ en het ‘Antipodenbekken’.
Op de kaart van de bevolkingsdichtheid werden ook de grenzen van het (on)bewoonde gebied aangegeven, dus van de ecumene. Een veel groter deel van de aarde heeft al een dichtheid van meer dan vijftig inwoners per vierkante kilometer dan in de vorige editie, zoals de kustzone van Brazilië, Mantsjoerije, Zuid-Finland, Sumatra en Malakka.
Op de Noordpoolkaart blijkt dat het Noordland niet uit één maar uit drie eilanden bestaat. Op de Zuidpoolsector is ook een door Noorwegen geclaimde sector ingetekend. Die was gebaseerd op de nabijheid van het Noorse eiland Bouvet en de Noorse walvisjacht in het gebied.

Klimaat: De beide kaarten van de isobaren en winden werden op een nieuwe meetperiode gebaseerd. Ten behoeve van het contrast werd het landgebied grijs ingekleurd.

Het aantal luchtvaartkaarten is uitgebreid, zodat nu alle diensten van de KLM en de KNILM, in Oost- en West-Indië en Nederland zijn weergegeven. De diensten van de KLM in Europa springen er door dikkere lijnen beter uit. Op de kaart van het wereldverkeer is West-Afrika nu ook wat beter ontsloten. Op de kaart van Europa lijkt het luchtverkeer gekrompen; mogelijk door de burgeroorlog zijn er in Spanje minder lijndiensten. Het net van de Koninklijke Nederlands-Indische Luchtvaartmaatschappij (KNILM) verbindt de plaatsen Batavia, Bandoeng, Semarang, Soerabaja, Koepang, Makassar, Bandjermasin, Balikpapan, Palembang, Medan en Tarakan – het laat zien hoe belangrijk de oliewinning op Tarakan is geworden. Het zal in 1942 één van de hoofddoelen van de Japanse aanval vormen. In het buitenland wordt op Saigon, Singapore, Darwin en Sidney gevlogen.

Koloniën- en wereldverkeer: Hier blijkt dat Ethiopië ook een kolonie is geworden, van Italië. Het nu samenhangende gebied van Eritrea, Ethiopië en Somaliland wordt nu Italiaans Oost-Afrika genoemd. Er vaart weer een Nederlands scheepvaartbedrijf op de Oostzee. De spoorlijn Peking-Woehan-Kanton is hersteld (al sedert 1933).

Europa staatkundig: De kaart toont hoe het gebied er medio 1939 uitziet vóór de Duitse inval in Polen. Duitsland heeft na de Anschluß Oostenrijk geïncorporeerd, in 1938 ook Sudetenland bezet, waarna Slowakije zich van Tsjechië afscheidde, en in 1939 verklaarde Duitsland het resterende Tsjechië tot Duits protectoraat. Hongarije verwierf Roethenië en het door Hongaren bewoonde zuiden van Slowakije. Duitsland heeft ook Memel, vóór 1918 deel van Oost-Pruisen, weer ingelijfd.

Volksstammen van Europa: De Armeniërs komen niet langer voor in Turkije, een verlate reactie van de atlas op de Armeense genocide.

Nederland grondsoorten: De dijk om de Noordoostpolder is klaar.

Er is een nieuwe zwart-witkaart opgenomen van de bestaande wegen, om in vergelijking met het nieuwe Rijkswegenplan van 1938 duidelijk te maken welke wegen nog dienen te worden aangelegd.

Nederland overzichtskaart: Er is, hoewel er al wat treinlijnen weer gesloten zijn en de spoorwegaanleg ook over zijn hoogtepunt heen lijkt, toch nog een nieuwe lijn: van Loenen naar Vinkeveen en Uithoorn. Elders wordt er al gesaneerd: de spoorlijnen van Doetinchem via Ruurlo naar Enschede, van Winterswijk naar Neede, van Emmen naar Stadskanaal en Zuidbroek en van Assen naar Stadskanaal zijn vervallen. Van het Twentekanaal is nu ook de zijtak naar Almelo gereed. Van het Amsterdam Rijnkanaal is het deel tot aan de Lek bij Wijk bij Duurstede klaar, met de zijtak naar Vreeswijk.

Provinciekaarten: De kaalslag in de tramlijnen zet zich voort; in deze druk zijn verdwenen de tram van Sneek via Bolsward en Franeker naar Leeuwarden, van Lippenhuizen naar Makkinga en Assen en van Makkinga naar Steenwijk, van Assen naar Coevorden, van Amsterdam naar het Gooi, van Utrecht naar Wageningen en Arnhem. Er rijden geen trams meer op Walcheren en in West-Zeeuws-Vlaanderen, en in Limburg niet meer tussen Roermond en Maaseik, tussen Venlo en Beringen en tussen Maastricht, Vaals en Aken. De overgebleven regionale tramlijnen lijken vooral een functie voor recreatie (naar de stranden) en forensen (Rotterdam, Mijnstreek) te hebben. Er is, vergeleken met de 35ste druk, één nieuwe tramlijn: van Monnikendam naar Edam en Volendam.

Hier is een kaart opgenomen van de bevolkingsdichtheid van Nederland. De Randstad tekent zich er al mooi op af.

Havens: Amsterdam-Noord heeft bij Buiksloot en Nieuwendam nieuwe wijken gekregen. Tegen de Indische buurt aan is een nieuw park aangelegd dat nu het Flevopark heet.
In het Rotterdamse havengebied is een Tweede Petroleumhaven gebouwd; tussen Schiedam en Delfshaven in is een nieuwe stadswijk aangelegd evenals in de gemeente Overschie en in het Rotterdamse stadsdeel Blijdorp. Tussen dat deel en de spoorlijn ten westen ervan ligt de dierentuin.

Duitsland natuurkundig. Hierop staan de nieuwe grenzen, ook de nieuwe uitbreiding bij Memel kon er nog net op.

Duitsland staatkundig: Hier is de uitbreiding in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog met Oostenrijk, Sudetenland, Memelland en het protectoraat Bohemen en Moravië zichtbaar gemaakt, en daarvoor moest de schaal verkleind worden tot 1:3,5 miljoen. De nieuwe bijkaart is van het Ruhrgebied, waarvan het zwaartepunt langzamerhand noordwaarts verschuift. Op oudere kaarten van dit gebied in de atlas (van de 15de tot en met de 28ste druk) waren het eerst de steden in het zuiden, zoals Solingen en die langs de Wupper (Barmen en Elberfeld, die later Wuppertal zouden vormen) die opkwamen; later verplaatste zich het zwaartepunt naar het Ruhrdal en dat van de Emscher.

Frankrijk: De economische kaart is door een nieuwe vervangen. Daarop is geen verbouw van suikerbieten meer aangegeven. De tarweverbouw vindt bijna alleen nog benoorden de Loire plaats. Voor de industrie nodige kanalen zoals het Marne-Rijnkanaal en het Rhône-Rijnkanaal staan hier niet op gekarteerd.

Groot-Brittannië en Ierland: Eind 1937 werd een nieuwe grondwet aangenomen in de Ierse Republiek, waarmee een einde kwam aan de band met Groot-Brittannië. De nieuwe staat, Ireland/Eire, staat nog niet als zodanig op de kaart.

Oost-Europa: Hier blijft het naamsveranderingen regenen: Stavropol werd ‘Worosjilowsk’, Loegansk ‘Worosjilowgrad’ (Kliment Voroshilov was een van de maarschalken van het Sovjetleger). Orenburg zou van 1938 tot 1957 ‘Tsjaklof’ heten, naar een prominente Russische testpiloot.

In de serie socialistische Sovjetrepublieken, die samen de Sovjet-Unie vormden, wordt nu ook Kirgizistan opgenomen. De hoofdstad ervan, oorspronkelijk Pisjpek, werd in 1926 omgedoopt in ‘Froenze’, naar één van de mederevolutionairen van Lenin, Mikhail Froenze, die in Pisjpek (nu Bisjkek) geboren was.

Donaulanden en Balkan-Schiereiland: Op de etnografische kaart zijn de Macedoniërs weer verdwenen – ze zijn in de 23ste druk (1916) in de atlas terechtgekomen en, als een fantoomvolk, nu weer weg. In de delta’s van de Noord-Griekse rivieren zijn veel grondverbeterings- en drainagewerkzaamheden uitgevoerd, om de vluchtelingen uit Turkije en Bulgarije te kunnen huisvesten. De signatuur voor moerasland is daar dan verdwenen. Ook de Turkse namen voor gebergten zijn verdwenen: Šar Dagh werd ‘Sjar Gebergte’, Kara Dagh werd het ‘Kara gebergte’ (maar dat is niet correct, het heet op z’n Slavisch (Skopska) Cerna Gora) zijn, Perim Dagh werd het ‘Pirin gebergte’, Rila D. werd ‘Rila gebergte’. De Turkse naam Despoto Dagh was een synoniem voor het Rhodopegebergte.
In Duitsland zijn de namen Opper- en Beneden-Oostenrijk veranderd in ‘Opper- en Beneden-Donau’, en Oostenrijk zelf heet de Oostmark. Hongarije heeft het zuiden van Slowakije en Roethenië erbij gekregen.
Op de kaart van het Karstgebied heet Adelsberg nu ‘Postojna’, Zirknitz nu ‘Cerknica’ en de Laibach nu ‘Ljublanica’. We vinden er ondergrondse rivieren (streepjeslijnen), grotten (bij Adelsberg), een meer dat van niveau verandert (bij Cerknica) en dolines, maar die laatste staan niet op de kaart.

Italië: De kaart van de Vesuvius is vereenvoudigd door het generaliseren van de bebouwing. De weg naar het observatorium bij de top blijkt door een nieuwe vervangen te zijn.

Azië natuurkundig: Op de bijkaart van Klein-Azië is door Frankrijk een deel van zijn mandaatgebied Syrië aan Turkije afgestaan bij Alexandrette (Iskenderun) en Antakia (Antiochië). De spoorlijn van Kars naar Erzoeroem is nu met de rest van het Turkse spoorwegnet verbonden via Sivas.

Azië staatkundig: Een spoorlijn van Peiping (Beijing) via Kalgan heeft de Hoang-ho bereikt bij Paotou (Baotou). In Afrika zien we nu Italiaans Oost-Afrika.

Zuid- en Oost-Azië: Hier zien we de nieuwe Kirgizische Socialistische Sovjetrepubliek met hoofdstad Froenze (Biskek)

Grote Oceaan: In Australië is het voorlopig eindpunt van de ‘Ghan’, Alice Springs in plaats van Stuart, aangegeven.

In plaats van de kaartjes van de Molukken en de Kleine Soenda Eilanden is een kaartje van het zuidwestelijk schiereiland van Celebes opgenomen. De verklaring van de getallen die in de afdelingen staan, vindt men in de legenda op kaartblad 36, de Grote Oost. De centrale slenk in dit schiereiland komt fraai uit door de reliëftekening. Op de detailkaarten van de archipel worden nu ook de vliegvelden aangegeven, zoals hier bij Makassar.

en
De organisatiekaart van de katholieke missie volgt grotendeels de eigentijdse of vroegere (Endeh) bestuursindeling van de overheid. Op Bali, Lombok, Soembawa en Flores is vooral de Missie actief, op Timor zowel Missie als Zending, wat ertoe leidde dat de noordkant van het voormalige Nederlandse deel van Timor nu nog in meerderheid katholiek is en de zuidkant protestants. Bij de zending zijn ook buitenlandse zendingsgenootschappen actief: de Rijnse (Duitse) zendelingen onder de Bataks en de Baselse (Zwitserse) zendelingen onder de Dajaks. De Christian and Missionary Alliance die op Bangka en de Riouweilanden werkt is een Noord-Amerikaanse organisatie.

Java: De bebouwing van de stadsplattegronden is gegeneraliseerd en de mooie reliëfweergave bij Semarang is weer weggehaald, waarschijnlijk omdat de uitsnede naar het zuiden uitgebreid is en daar geen reliëftekening van voorhanden was. Op de plattegrond van Batavia is te zien dat Weltevreden geen aparte administratieve eenheid meer is , maar samengevoegd is met Batavia. De vliegvelden staan aangegeven en bij Soerabaja is de spoorlijnenwirwar tot leesbare proporties teruggebracht.

Op de hoofdkaart van Java is de tramlijn of tweede klasse spoorlijn van Semarang naar Soerabaja nu opgewaardeerd tot eerste klasse; de nachttreinreis Batavia-Semarang-Soerabaja duurt nu 12,5 uur. De Staatsspoor- en Tramwegen (SS) bereikten Cheribon vanuit Batavia via het knooppunt Tjikampek in 1912. Het gedeelte Cheribon-Semarang was al tussen 1897 en 1899 door de Semarang-Cheribon Stoomtram Maatschappij (SCS) als tramlijn aangelegd, en werd tussen 1912 en 1921 omgebouwd tot spoorweg. Het traject Semarang-Soerabaja werd aangelegd door de Nederlandsch-Indische Spoorweg Maatschappij (NIS) en was klaar in 1924.Vanaf dat moment was een directe treinverbinding Jakarta-Soerabaja via de noordkust mogelijk. Maar die kwam er pas in 1929. En hij werd pas in deze 36ste druk aangegeven.
Van de steden met meer dan 20.000 inwoners zijn nu ook de agglomeraties aangegeven. Bovendien zijn alle burgervliegvelden vermeld, zoals ook bij Bandoeng. In de Vorstenlanden is in Jogjakarta nu ook de Solose enclave van Imogiri ingetekend. Daar waren en worden de sultans van Mataram en hun opvolgers begraven, al voorafgaand aan de splitsing van het rijk in Jogjakarta en Soerakarta. Die enclave is ook zichtbaar op de nieuwe zwart-wit kaart van de Vorstenlanden, die de complexe territoriale structuur van het gebied inzichtelijk maakt.
Het kaartje van de talen en bevolkingsdichtheid is gesplitst in twee aparte kaartjes. De bevolkingsdichtheid wordt aangegeven per regentschap, waarin elke afdeling is verdeeld. Op de geologische kaart zijn bij Tjepoe en Wonosobo (Soerabaja) nu olieraffinaderijen ingetekend; de goudwinning is verplaatst van de zuidwestelijke Preanger naar zuidoostelijk Bantam. Op Madoera zijn zoutpannen opgenomen.

Sumatra: Hier zijn vliegvelden ingetekend bij Palembang en Medan. Op de hoofdkaart zijn ook de agglomeraties van de steden met meer dan 20.000 inwoners aangegeven, en niet alleen met plaatsstippen. Van de tien residenties, waarin het eiland verdeeld is, wordt in de legenda de onderverdeling in afdelingen genoteerd. Met ‘Straits Settlements’ worden de Britse kolonies aangeduid in Malakka en Noord-Borneo die, in tegenstelling tot de rest van Malakka, Serawak en Noord-Borneo, direct onder Brits bestuur staan en geen protectoraten zijn.

De bijkaart van Deli is nieuw getekend, op de schaal 1:2 miljoen, en geeft nu een groter gebied weer, omdat de cultures zich zuidwaarts uitbreiden. Autowegen worden niet langer opgenomen, maar wel nieuwe exportgewassen zoals oliepalmen en agaves.
Op de geologische kaart komen de gesteenten ouder dan tertiair (waarin het tin voorkomt) door een andere kleurstelling veel beter naar voren. Er zijn symbolen toegevoegd voor aardolieraffinaderijen: in Pladjoe en Soengaigeroeng bij Palembang en bij Pangkalanbrandan ten noordoosten van Medan. De legenda-aanduiding op de vorige geologische kaart, ‘onvoldoende onderzocht gebied’ is vervallen, de kennis is snel toegenomen.

en
Volkenkaarten van Sumatra, Borneo en Celebes: Deze zwart-wit kaarten geven een taalkundige indeling van de bevolking van de ‘buitengewesten’; voor Java is er het kleurenkaartje van de talen op blad 34.

De Grote Oost en Borneo: Vliegvelden zijn aangegeven in Bandjermasin, Balikpapan, Tarakan, Makassar, Koepang en Den Pasar op Bali. Ook hier zijn de agglomeraties van de steden aangegeven, maar dat zal op de schaal 1:6 miljoen niet veel verschillen van plaatsstippen.

Het is de grootschalige weergave van Nieuw-Guinea die we tot nu toe in de atlas zagen. Zelfs de in 1936 vanuit de lucht ontdekte Wisselmeren, genoemd naar piloot Frits Wissel, staan erop; alleen het Sterrengebergte is nog niet geëxploreerd, dat zou pas in 1959 gebeuren. Op dit blad staat ook een klein bijkaartje van de Banda-eilanden – waar het de Nederlanders ooit om begonnen was vanwege de specerijen, gelegen rond de vulkaan Goenoeng Api (‘Vuurberg’).
De kaart van de Kleine Soenda-eilanden is op de schaal 1:3 miljoen getekend, in plaats van 1:5 miljoen. Bali en Lombok vormen samen een residentie, Soembawa hoort bij de residentie Timor.

Afrika staatkundig: Italiaans Oost-Afrika is prominent weergegeven, en de grens van de Italiaanse kolonie Libië is nog verder zuidwaarts opgeschoven richting Tibesti.

Zuid-Amerika: De nieuwe noordgrens van Paraguay had moeten zijn aangegeven. Paraguay had in de Chaco-oorlog (1932-1935) het grootste deel van de Chaco op Bolivia veroverd.

Suriname en Midden-Amerika: Er is een nieuwe kaart van Midden-Amerika opgenomen. Dat gebied is aan het stuivertje wisselen: van de 1ste tot en met de 7de editie had het een aparte kaart in de Bosatlas, van de 14de tot en met de 28ste weer, en nu dus weer in de 36ste. De uitsnede is wat naar het zuidoosten verschoven, zodat Suriname er ook in valt en al de West-Indische bezittingen zo op één kaart te zien zijn.
De kaart van Suriname heeft een nieuwe legenda gekregen, een beetje megalomaan, met een apart symbool voor plaatsen met meer dan 50.000 inwoners; Paramaribo is natuurlijk de enige plaats die in die categorie valt!