ÀÖÓãºǫ́

Per 1 maart 2025 is Karin de Vries benoemd tot hoogleraar Grondrechten aan de ÀÖÓãºǫ́, aan de faculteit Recht, Economie, Bestuur en Organisatie. In een tijd waarin rechten van minderheden en kwetsbare groepen onder druk staan en structurele discriminatie en institutioneel racisme veel voorkomen, heeft De Vries ook hoop en ambitie. "Het is belangrijk en nodig dat er aan de universiteiten onderzoek wordt gedaan naar de werking van grondrechten en hoe die beïnvloed wordt door politieke en maatschappelijke ontwikkelingen. Ik ben heel blij dat de ÀÖÓãºǫ́ daaraan wil bijdragen door de instelling van deze leerstoel." 

Wat zijn grondrechten eigenlijk?

Grondrechten zijn een belangrijke waarborg in de democratische rechtsstaat, ze worden ook wel fundamentele rechten of mensenrechten genoemd. Ze beschermen mensen tegen de macht van de overheid en verplichten de overheid ook om goed voor mensen te zorgen door bijvoorbeeld in te zetten op voldoende huisvesting. Daarbij moet steeds een afweging worden gemaakt tussen verschillende belangen, wat de grondrechten tot een bijzonder boeiend vakgebied maakt.

Wat betekent het om in deze tijd benoemd te worden tot hoogleraar Grondrechten?

De rechtsstaat en de grondrechten liggen onder vuur, zowel in Nederland als op andere plekken in de wereld. In de Verenigde Staten is een president aan de macht die rücksichtslos inhakt op de rechten van minderheden en kwetsbare groepen. In Nederland staat het demonstratierecht onder druk, neemt de dakloosheid toe en worden de rechten van migranten ingeperkt. Er is dus veel werk aan de winkel. Grondrechten worden door machthebbers soms gezien als een sta-in-de-weg. Dan wordt er opgeroepen om verdragen op te zeggen, of komt er kritiek op de rechter omdat die grenzen stelt aan beleid dat door democratisch gelegitimeerde organen is gemaakt.

De rechtsstaat en de grondrechten liggen onder vuur, zowel in Nederland als elders in de wereld. Er is dus veel werk aan de winkel.

Het is belangrijk om te blijven uitleggen dat dat tegenwicht juist ook nodig is in een rechtsstaat en dat iedereen daar uiteindelijk belang bij heeft. Als je het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens zou opzeggen omdat dat verdrag soms meebrengt dat je een migrant met een strafblad niet mag uitzetten, dan kun je je er ook niet meer op beroepen als de overheid jouw rechten schendt door bijvoorbeeld in het geheim allerlei gegevens te verzamelen of een demonstratie te verbieden. Grondrechten zijn een waarborg voor iedereen.

Wat geeft jou hoop, in je vakgebied?

Gelukkig is er ook positieve aandacht voor grondrechten. In Nederland wil de regering het toetsingsverbod uit de Grondwet deels opheffen, zodat de rechter voortaan kan toetsen of wetgeving de grondrechten uit de Grondwet niet schendt. Dat kan voor extra bescherming zorgen en een betere dialoog tussen de rechter en de wetgever over wat er specifiek in Nederland nodig is om grondrechten goed te laten werken. Tegelijkertijd is er wel discussie over de vraag hoe je die toetsing door de rechter dan het beste kunt inrichten en of een constitutioneel hof, zoals de regering wil instellen, daarvoor de beste manier is.

Gelukkig is er ook positieve aandacht. In Nederland wil de regering het toetsingsverbod uit de Grondwet deels opheffen. Dat kan voor extra bescherming zorgen.

Bovendien maakt de regering nu een scherp onderscheid tussen klassieke en sociale grondrechten en wil ze geen toetsing aan sociale grondrechten mogelijk maken, terwijl men het er in de wetenschap vrij breed over eens is dat dat onderscheid vaak niet goed te maken valt en dat juist de bescherming van sociale grondrechten versterkt moet worden. Het is belangrijk dat dit soort input geleverd wordt en daarvoor is het nodig dat er aan de universiteiten onderzoek wordt gedaan naar de werking van grondrechten en hoe die beïnvloed wordt door politieke en maatschappelijke ontwikkelingen. Ik ben heel blij dat de ÀÖÓãºǫ́ daaraan wil bijdragen door de instelling van deze leerstoel.

Waar zal de leerstoel zich vooral op richten de komende tijd?

In Utrecht hebben de grondrechten al langer een stevige plek in het curriculum van de rechtenopleiding. Samen met collega’s zal ik die basis de komende tijd blijven verstevigen en waar mogelijk verder uitbouwen, bijvoorbeeld met vormen van Community Engaged Learning. Onze masterstudenten hebben net weer hun scriptieonderwerpen gepresenteerd en veel van hen schrijven over thema’s die met grondrechten te maken hebben, dat is geweldig om te zien en ik ben blij dat we de expertise in huis hebben om hen daarbij ook goed te begeleiden.

Veel masterstudenten schrijven tegenwoordig scripties die met grondrechten te maken hebben, dat is geweldig om te zien.

Voor wat betreft onderzoek zal de leerstoel zich de komende tijd vooral richten op de rol van grondrechten bij de bescherming van migranten en andere minderheden tegen discriminatie, in brede zin. Er is de afgelopen jaren een stapel rapporten verschenen waaruit blijkt dat structurele discriminatie en institutioneel racisme wijdverbreid zijn in Nederland en zeker ook binnen de overheid, denk aan de Toeslagenaffaire, het etnisch profileren door de Koninklijke Marechaussee en de uitwonendencontroles door DUO, waarbij studenten met een migratieachtergrond vaker gecontroleerd werden.

Nederland heeft wetgeving die discriminatie verbiedt, maar die is maar beperkt geschikt om dit soort structurele discriminatie effectief tegen te gaan. Daar komt nog bij dat discriminatie steeds vaker het gevolg is van geautomatiseerde besluitvorming en de inzet van nieuwe technologieën zoals gezichtsherkenning. In mijn onderzoek kijk ik waar het gelijkebehandelingsrecht tekortschiet om deze vormen van discriminatie tegen te gaan en hoe het beter kan.

Discriminatie is steeds vaker het gevolg van geautomatiseerde besluitvorming en de inzet van nieuwe technologieën zoals gezichtsherkenning. Ik onderzoek hoe het recht dit beter tegen kan gaan.

Hoe pak je onderzoek naar het voorkomen van discriminatie aan?

Een belangrijk perspectief dat ik daarbij gebruik is dat van critical legal studies en in het bijzonder critical race theory, een theorie die stelt dat machtsverhoudingen in de samenleving mede worden bepaald door ‘ras’. Mensen met een niet-witte huidskleur worden daardoor uitgesloten. Het recht, waaronder de manier waarop grondrechten worden uitgelegd en toegepast, draagt daaraan bij. Behalve ‘ras’ zorgen ook andere mechanismen ervoor dat grondrechten niet voor iedereen gelijk gelden, waaronder gender en klasse.

Critical legal studies biedt handvatten om deze mechanismen in kaart te brengen en kan daarom een belangrijke bijdrage leveren aan het grondrechtenonderzoek dat in Nederland wordt verricht. In Nederland kan de uitsluiting van mensen van kleur ten slotte niet los worden gezien van de koloniale geschiedenis: het is nog geen eeuw geleden dat onder meer in Nederlands-Indië mensen puur op grond van hun afkomst werden uitgesloten van volwaardig burgerschap. Vanuit de leerstoel wil ik inzetten op meer onderzoek naar de manier waarop die koloniale geschiedenis de werking van grondrechten vandaag de dag nog beïnvloedt.

De ÀÖÓãºǫ́ en het departement Rechtsgeleerdheid bieden een geweldige omgeving om deze thema’s uit te diepen. Binnen het Montaigne Centrum voor Rechtsstaat en Rechtspleging doen we onderzoek naar de ‘inclusieve rechtsstaat’. Het SIM is the place to be als het gaat om onderzoek naar mensenrechten. Daarnaast is op 1 januari van dit jaar (2025, red.) het onderzoeksplatform EQUALS opgericht, een samenwerking van onderzoekers die zich bezighouden met discriminatie en dan vooral structurele vormen van discriminatie. En gelukkig is er veel ruimte voor samenwerking over de grensen van vakgebieden en disciplines heen, bijvoorbeeld in universitaire platforms als In/equality en Contesting governance. Ook daar zal ik met deze leerstoel een bijdrage aan leveren.