�����̨

Universiteiten spelen een cruciale rol in het verspreiden van betrouwbare wetenschappelijke informatie, bijvoorbeeld via persberichten over belangrijke onderzoeksresultaten. Ironisch genoeg kunnen diezelfde persberichten soms ook bijdragen aan misleidende beeldvorming. Hoe komt dat?

Tientallen persberichten en meer dan honderd nieuwsberichten over plastic in de oceaan bestudeerde promovenda Aike Vonk voor haar onderzoek naar de manier waarop wetenschappelijk nieuws zijn weg vindt naar de media. Ze ontdekte dat persberichten grote invloed hebben op hoe het onderzoek uiteindelijk in de krant verschijnt. Vonk: “Persberichten van de universiteit worden vaak grotendeels overgenomen. De journalist gebruikt bijvoorbeeld de manier waarop de universiteit het onderzoek framet en de quotes van de hoofdonderzoeker, zonder het onderzoek in een bredere context te plaatsen of andere wetenschappers te laten reageren op het onderzoek.”

Dat is begrijpelijk, zegt Vonk, want het nieuws gaat razendsnel en niet elk medium heeft tijd voor uitgebreid journalistiek handwerk. “In Nederland heb je goede wetenschapsjournalistiek. We hebben aparte katernen in de krant en speciale wetenschapsredacties. Maar dat is niet overal ter wereld zo. Ik heb me in mijn onderzoek gericht op Engelstalige media, waardoor ik vooral persberichten van Britse en Amerikaanse universiteiten heb onderzocht. Deze persberichten worden vervolgens het wetenschapsnieuws in eigen land, maar ook ver daarbuiten. Vaak namen de journalisten dan de persberichten over zonder met externe onderzoekers het onderzoek te valideren of uitleg over de resultaten in te winnen. Die stap van validatie ging verloren en dan loop je het risico dat zo’n bericht een eigen leven gaat leiden.”

Buitenaards leven

Vonk zag het recent nog, in het nieuwsbericht over ‘sterk bewijs van buitenaards leven’, die onderzoekers van de Universiteit van Cambridge zeiden te hebben gevonden op een verre planeet. Vonk: “In het persbericht van de universiteit staat dat er nog wel stappen in onderzoek nodig zijn voordat ze met zekerheid kunnen zeggen dat er ander leven is, maar in de nieuwsberichten wordt die disclaimer amper overgenomen. Er worden ook geen externe onderzoekers aangehaald. Vooral het enthousiasme van de onderzoekers overheerst. In Nederland zie je vervolgens dat de Volkskrant wel navraag doet en dat blijkt dat het ‘sterke bewijs’ helemaal niet zo sterk is.”  

Ook in de voorbeelden uit haar onderzoek over oceaanplastic zag Vonk dat in de persberichten de onderzoekers benadrukken dat de onderzoeksresultaten aanvullend onderzoek nodig hebben, maar doorgaans ligt daar niet de nadruk op. “Dat is ook niet zo gek, want een universiteit wil de relevantie van het onderzoek graag laten zien en ook een beetje reclame maken.”

Onzekerheid en nuance zijn niet catchy genoeg om in een artikel te zetten

Vonk: “In mijn dataset zit bijvoorbeeld een persbericht over een soort meelworm waarvan Australische onderzoekers hadden ontdekt dat ze plastic konden eten. Dat schepte mogelijkheden voor het opruimen van de enorme hoeveelheden plastic in de oceaan, opperden de onderzoekers, maar om dat mogelijk te maken was er nog veel meer onderzoek nodig.” In het nieuwsbericht was die disclaimer verdwenen. “De journalisten kopieerden selectief delen uit het persbericht, waardoor het idee werd gewekt dat er een oplossing was gevonden voor de oceaanplasticproblematiek. De volledige nuance werd niet overgenomen, omdat dat niet catchy genoeg is om in een kort verhaal op papier te zetten.”

Media willen aantrekkelijke, leuke verhalen publiceren. En vaak ook snel, want het nieuws is altijd beschikbaar. Dat is problematisch, vindt Vonk: “Wetenschappelijk onderzoek dat in de media komt, geeft op die manier dus een vertekend beeld van wat wetenschap is. Namelijk een heel langzaam proces, waarin nuance en een zekere mate van onzekerheid essentieel zijn. Als mensen geen idee hebben van dat proces en wetenschappelijke beloften in de media toch te groot blijken, kunnen ze teleurgesteld raken en het vertrouwen in de wetenschap verliezen.”

Geen onwil

Vonk wil de schuld voor de verspreiding van desinformatie niet bij journalisten neerleggen. “Ja, journalisten kopiëren dingen zonder feitencheck en dat is zorgwekkend. Maar dat is geen onwil; er is gewoon te weinig geld en te weinig menskracht voor degelijke wetenschapsjournalistiek, daar is al veel onderzoek naar gedaan.”

Volgens Vonk ligt er een rol voor wetenschapsvoorlichters bij universiteiten. “Universiteiten moeten zich realiseren dat hun doelgroep verschuift, van journalist met kennis van zaken naar het algemene publiek. En die laatste groep heeft weinig kennis van hoe wetenschap werkt. Er is een mismatch tussen journalistiek en wetenschap en wetenschapsvoorlichters moeten zich daarvan bewust zijn. Zij moeten zich afvragen: hoe ga ik dit onderzoek verpakken zodat het ook voor het algemene publiek relevant en begrijpelijk is?”

Gaat de wetenschapsvoorlichter dan niet te veel op de stoel van de journalist zitten? Er kleven inderdaad wat bezwaren aan, erkent Vonk. “Je hoeft van een communicatieprofessional bij de universiteit niet te verwachten dat die onderzoeksresultaten valideert of het onderzoek vanuit een ander oogpunt belicht. Maar ze kunnen wel duiding geven over het wetenschappelijke proces. Welke methode is er gebruikt en wat kun je op basis daarvan wel of niet claimen? En hoe plaats je de onderzoeksresultaten in de sociale en wetenschappelijke context?”

Door als universiteit je onderzoek te framen, kun je de berichtgeving in de media beïnvloeden

Vonk vindt het interessant om na te denken over een vorm waarbij er meer gekeken wordt naar de plek die het onderzoek inneemt in het grotere geheel. “In mijn onderzoek zie ik dat de urgentie om iets te doen aan oceaanplastic alleen in krantenartikelen zit wanneer dit ook benoemd is in het persbericht. Dit benadrukt de rol die instituten hebben in het overbrengen van urgentie. De �����̨ doet dit bijvoorbeeld door consequent te spreken over een ‘noodtoestand’ in persberichten over klimaatverandering. Door als instituut klimaatverandering op deze manier te framen, beïnvloed je ook de algehele berichtgeving in de media.”

Er is geen magische formule voor het tegengaan van desinformatie, zegt Vonk. “Er zullen altijd delen uit het persbericht versimpeld of verkeerd geïnterpreteerd worden. Maar je hebt als voorlichter invloed op hoe het onderzoek in de krant komt. Daar kun je strategisch over nadenken.”