�����̨

Op de 389^ste verjaardag van de universiteit op 26 maart, de dies natalis, klinkt het in de Domkerk weer: “Salve Rector Magnifice, iterumque salve” oftewel “Welkom rector magnificus, wederom welkom”. Op deze woorden wordt de nieuwe rector welkom geheten. Het doet denken aan ‘De koning is dood, leve de koning’, waarmee nieuwe Franse koningen direct na de dood van hun voorganger werden aangekondigd. De gedachte hierachter was dat daarmee het koninkrijk nooit zonder monarch was, net zoals het ‘wederom’ welkom heten van de rector, de continuïteit van de universiteit aangeeft.

Jaarlijks een andere rector

Maar gaat de vergelijking van de rector met een koning niet een beetje mank? Want historisch gezien is het rectoraat een wat wonderlijk verschijnsel. Tot aan de Wet Universitaire Bestuurshervorming van 1970 was de rector slechts de vertegenwoordiger van de senaat: de vergadering van hoogleraren. Echte macht had hij niet, die lag bij het stadsbestuur en na 1815 bij het ministerie.

Het was voor een belangrijk deel een administratieve functie: studenten moesten zich ieder jaar inschrijven bij de rector. Hij (tot op de dag van vandaag altijd een hij) werd benoemd naar anciënniteit: de hoogleraar die het langst in functie was, werd rector. Ieder jaar was er een andere faculteit aan de beurt en wie de rector was, wisselde jaarlijks. Onder de naam van assessor had zijn opvolger dan al een jaar meegedraaid.

Academische politie

De rol van de rector was deels ceremonieel, waarbij hij buiten de academie altijd vergezeld werd van een pedel. Maar als uitoefenaar van het tuchtrecht, was die rol er ook een van toezichthouder. In de eerste helft van de negentiende eeuw was dat wettelijk omschreven als het “opperbeheer van de akademische policie”.Hij kon studenten kamerarrest geven of zelfs in hechtenis laten nemen.

Het rectoraat was niet alleen een erebaan, maar ook lucratief. Iedere student die zich inschreef betaalde bij inschrijving, ieder jaar opnieuw, aan de rector een gulden, twee gulden voor een examen en zeven gulden voor een promotie. Dat zou tegenwoordig aardig oplopen.

De rector kon studenten kamerarrest geven of zelfs in hechtenis laten nemen.

Administratief talent gezocht

Die jaarlijkse wisseling van rector lijkt democratisch, maar was ook wel problematisch. Niet iedereen was even geschikt voor de functie, een rector moest op z’n minst een beetje administratief talent hebben. Maar in tijden waarin de rector nauwelijks invloed had op de richting die universiteit uitging was dat allemaal niet zo erg.

Wie ongeschikt was voor de functie door ziekte kreeg vrijstelling. Er is op z’n minst één persoon geweest die de functie weigerde: de in 1859 tot hoogleraar benoemde sterrenkundige Martinus Hoek bedankte voor de eer. Hij vond het rectoraat een achterhaalde instelling en zag er het nut niet van in. Ook is er één keer een aanstaande rector geweigerd door de collega’s: Marcel Minnaert (die van het gebouw in de Uithof, en alweer een sterrenkundige), zou in 1957 rector worden. Midden in de Koude Oorlog werden hem zijn communistische sympathieën fataal.

Er werd veel gediscussieerd en weinig veranderd

Vanaf het eind van de negentiende eeuw groeide er ontevredenheid met het universitaire bestuur, dat bekend stond als de duplex ordo. Dat betekende een college van curatoren als dagelijks bestuur en uitvoerder van het beleid van de minister aan de ene kant en een senaat en rector met weinig invloed aan de andere kant. In 1898 besloten de Nederlandse rectoren regelmatig bij elkaar te komen om gezamenlijke belangen te bespreken. Ze hoopten zo buiten de curatoren om makkelijker toegang te krijgen tot de minister.

In de jaren ’20 van de vorige eeuw reisden Nederlandse hoogleraren af naar de Verenigde Staten. Daar deden zij ideeën op over een nieuw bestuurlijk bestel. Vanuit Utrecht waren het Frits Went, Ernst Cohen en Hugo Kruyt die in boeken en artikelen nadachten over hoe de banden van de universiteit met de maatschappij verstevigd konden worden. Maar er werd veel gediscussieerd en weinig veranderd.

Belangrijke rol voor de rector in oorlogsjaren

De Tweede Wereldoorlog zorgde voor nieuwe discussies. Juist in die oorlogsjaren werden de rectoren belangrijker. Er werd naar hen gekeken als de morele hoeders van de academische vrijheid en van de academische waarden. In de praktijk voelden zij zich gevangen tussen hun verantwoordelijkheid de universiteit als instelling te behouden enerzijds en verzet tegen de Duitse pogingen de universiteit en de wetenschap te nazificeren anderzijds. Hun bereidheid om op dit slappe koord te dansen, is hen na de oorlog wel verweten.

Spanning tussen rol van decanen en die van de rector

Er moest wat veranderen, maar het duurde tot 1970 dat het stelsel wijzigde: toen kwam er een college van bestuur, waarin ook de rector zitting had met een langere zittingstermijn, dat zich moest verstaan met een universiteitsraad. Daarin zaten behalve de hoogleraren en de wetenschappelijke staf, ook studenten en collega’s van de ondersteuning. Tegelijkertijd kregen ook de decanen meer zeggenschap over hun eigen faculteit en de universitaire koers.

Voor meer traditioneel ingestelde rectoren voelde dat aan als een bedreiging van hun positie: want waar stonden zij nu? Enerzijds voelden zij de decanen in hun nek, anderzijds was er nu een voorzitter van het college van bestuur die volgens de wet de eindverantwoordelijkheid had over de universiteit. Een van de Nederlandse rectoren vreesde voor ‘de totale desintegratie van de universiteit’. En in het buitenland begreep niemand er iets van: wie was er aan Nederlandse universiteiten nu eigenlijk de baas?

Spanning tussen de zakelijke kant en de wensen van de academie

Die vraag blijft actueel. De rector vertegenwoordigt in het universitaire bestuur de academie, maar de voorzitter en vicevoorzitter gaan over het beheer van de universiteit. Er blijft altijd spanning tussen de zakelijke kant van onze uiterst complexe instelling en de waarden, wensen en normen van de academie. Dus als we zeggen Salve Rector Magnifice, iterumque salve, dan heten we hem niet alleen hartelijk welkom, maar wensen we hem ook veel sterkte toe.

Vorig jaar verscheen een bundel artikelen over het rectoraat in de twintigste en eenentwintigste eeuw: Leen Dorsman e.a (red.), .