�����̨

De nieuwe biografische film Tolkien (2019), over het leven van de wereldberoemde schrijver en academicus J.R.R. Tolkien (1892-1973) kon niet op de goedkeuring rekenen van de nakomelingen van Tolkien. Ook Mediëvist en Tolkien-liefhebber dr. Frank Brandsma (Middeleeuwse Cultuur) en mediawetenschapper dr. Dan Hassler-Forest (Media and Performance Studies) zijn op basis van de marketing rondom de film niet onverdeeld enthousiast. We spraken met hen over de film, en over het leven en werk van Tolkien.

Het probleem van biografische films

Hassler-Forest is bang dat de film de valkuilen van veel biografische films niet kan ontwijken: “De trailer doet vermoeden dat de film — net als bijna alle biopics — een volledig onkritisch eerbetoon is aan een geliefd publiek figuur, die ons ‘de mens achter de schrijver’ wil laten zien. In deze films krijgen we doorgaans de bekende clichés over beroemdheden gereproduceerd, en wordt er met behulp van bekende formules een beeld gegeven van hoe deze aan zijn talenten en inspiratie is gekomen. Veel biografische films bestaan uit het oplepelen van een vaste formule waarin het de lotsbestemming van de beroemdheid in kwestie was om dit pad in zijn leven te volgen."

Alleen die elementen die in dit voorgekauwde verhaal passen, worden in hapklare brokken opgediend. Het bestaande beeld dat vooral de fans hebben van een beroemdheid wordt op die manier volledig bevestigd

Hij was een meesterarchitect van verhaalwerelden, en heeft de belangrijkste basis gelegd voor wat we tegenwoordig ‘world-building’ noemen.

Leven en werk

Dat er volgens recensies een zeer directe link wordt gelegd tussen het leven van Tolkien en zijn werk, waarin bijvoorbeeld de draak Smaug symbool staat voor Tolkien’s trauma als soldaat in de Eerste Wereldoorlog, is niet iets waar Brandsma enthousiast van wordt. Hij leert studenten juist af om ‘biografisch te lezen’. “Je bent gewoon iets aan het inleggen wat niet zo hoeft te zijn” aldus Brandsma.

De wereld van The Lord of the Rings

Waarom is Tolkien nog onverminderd populair? Volgens Hasler-Forest is zijn erfenis onmetelijk groot: “Hij was een meesterarchitect van verhaalwerelden, en heeft de belangrijkste basis gelegd voor wat we tegenwoordig ‘world-building’ noemen — iets wat je terugziet in bijna elk aspect van hedendaagse populaire cultuur. Voor het fantasie-genre is deze basis ook heel lang een beperking geweest: zoveel auteurs spiegelden zichzelf aan Tolkien dat het genre overliep van de Tolkien-kloons.”

Brandsma voegt toe: “Heel belangrijk is 'secondary belief': de wereld die je schept moet je zo consistent maken, dat binnen die wereld alles klopt. Je kunt alleen maar een geloof in die wereld hebben als die zo goed in elkaar zit dat alles compleet consistent is. Dus hij heeft talen bedacht en een land waar die talen werden gesproken. Dat is voor schrijvers van fantasy echt een structurerend principe voor hun werk.”

Academisch werk

Ook binnen de academische wereld valt de invloed van Tolkiens werk niet te onderschatten, meent Brandsma: “Zijn wetenschappelijk werk, zoals dat over Beowulf, is zo toonaangevend en belangrijk geweest, dat we het nog steeds in hoorcolleges noemen. En The Lord of the Rings wordt in heel veel lijsten en artikelen het belangrijkste boek van de twintigste eeuw genoemd."

Je hoeft natuurlijk echt geen racist te zijn om van Tolkien en zijn werken te houden, maar het wereldbeeld dat het uitdraagt is wél racistisch.

Racisme in The Lord of the Rings

Toch staat Hassler-Forest kritisch tegenover de erfenis van The Lord of the Rings: “In de bekendste werken van Tolkien zien we een semi-middeleeuwse en ‘pure’ versie van het oude Europa dat in een staat van onschuld en magie verkeert. Deze wereld wordt in The Lord of the Rings bedreigd door indringers uit het oosten en zuiden: ‘barbaarse’ indringers die meer dierlijk dan menselijk zijn en die in schril contrast staan met de pure en bijna heilige witheid van de onsterfelijke elven. Je hoeft natuurlijk echt geen racist te zijn om van Tolkien en zijn werken te houden, maar het wereldbeeld dat het uitdraagt is wél racistisch: het laat namelijk een duidelijke hiërarchie zien op basis van huidskleur, waarbij de witste mensen ook de beste mensen zijn, en de strijd tussen goed en kwaad ook een oorlog wordt tussen witte mensen en donkere mensen.

Aanpassing van koloniale geschiedenis

Helaas heeft deze vorm van racisme een lange geschiedenis in de westerse cultuur. De hele koloniale geschiedenis is in wezen gebaseerd op het idee dat witte mensen inherent superieur zijn aan de niet-witte oorspronkelijke bewoners van gebieden die met geweld zijn overweldigd en eeuwenlang zijn uitgebuit. In The Lord of the Rings zien we daar een soort omgekeerde versie van, waarin de Europeanen (de Hobbits en andere witte volkeren van Midden-aarde) niet de agressor zijn, maar het slachtoffer van kolonialisme. Dit soort fantasy-verhalen bieden dus een aangepaste versie van de koloniale geschiedenis aan, die voor witte mensen heel plezierig is omdat hen niets te verwijten valt.”

The Lord of the Rings als anti-industrieel

Brandsma ziet de ideologische subtekst van The Lord of the Rings heel anders: “Ik zie racisme niet als de voornaamste boodschap van de trilogie. Voor mij gaat het meer over goed versus kwaad. Wat ik eigenlijk de mooiste hoofdstukken vind uit het boek, zijn de slothoofdstukken die weggelaten zijn uit de films, The Scouring of the Shire. De Hobbit-helden komen terug in hun land. De andere Hobbits waren altijd een heel gedwee volkje, en in de afwezigheid van de helden zijn ze overheerst, en zijn ze helemaal geïndustrialiseerd. De helden zijn dan door de Enten, boomwezens, groter dan gewoon geworden. Ze zijn als het ware door de natuur versterkt. En dat stelt ze in staat die geïndustrialiseerde samenleving af te breken en weg te jagen en alles te herstellen naar het idyllische. Want dat zit er heel duidelijk in, dat idyllische Britse platteland als ideaal.”